Te Kamatata iaon te aoraki ae te COVID 19 ao bonganan te Iti n totoko ke te vaccine. Titiraki ma kaekaia
1.
Tera te mannaoraki ae karekea
te aoraki ae te COVID19?
Te
aoraki ae COVID19 e reke man te mannaoraki ke te virus ae arana te SARS-COV2
2.
E nako ma ia ao e kanga ni moan
butinako te virus aio?
Mwin te kakae man WHO ao e kanamakinaki bwa e nako te virus aio man te man ae te bat nakon te aomata ni kawan Tiaina teuana ae Wuhan December 2019.
3.
E kanga ni butinako te aoraki
aio?
Mwin rokona iroun te moan aomata are rotaki ao e a ewewe ni kiba mairoun temanna nakon temanna ao ni karokoa ea butanako iaonnaba
4.
Tera aron butin te aoraki ae te
COVID 19?
Te virus ae te SARs-COV2 ae manin te COVID19, e ti kona ni maiu inanon te aomata ae maiu ao eaki kona ni maiu inanon te aomata ae mate. E kiba te virus mairoun are aoraki nakon te aomata ae kaan rinanon te ikeike. E buti inanon te bekobeko, te tatae, te anene, te mwatie, tauan ao kanian te aomata ae aoraki nte COVID19, taabo aika in.
5. Tera kanikinaean te aoraki ae te COVID 19?
E kona
n akea angina ao e kona n iai. Kanga bon kanikinaean te flu ma e korakora riki
n aron:
|
Te kabuebue |
Te nimarakiraki nte mwatireti ao te rii |
|
Te bekobeko |
Te ngako |
|
Te kua |
Te bwaka bua |
|
Te bono ni ike |
Te kani mumuta |
|
Te maraki n atu |
Te bekanako |
|
E aki rin te amwarake |
Te tanoi |
6.
Tera kanikinaean ae ea a roko
ni korakorana te aoraki ae te covid 19?
i)
Te
bonobono ni ike
ii)
Rotakin
te iango
iii)
E aki rin
te amwarake
iv)
Te kabuebue
ae korakora ao n aki totoki
v) Te maraki nte bwabwa
7.
Antai aika kona n ewekaki n te
aoraki ae te COVID 19?
Ni kabane aomata a kona n ewekaki man tetei nakon te kara.
8.
Antai aika a rang rotaki
kakaiaki nte aoraki aio?
E
noraki bwa n aba ake buti iai te COVID 19 ao e korakora rotakia ao kabuanibwain
mauia aomata aika;
i)
Tioka
ii)
Rietata n
rara
iii)
Buroo
iv)
Aorakin
te mama aika reke man te moko
v)
Cancer
vi)
Ake 60
aia ririki ni waerake
E a raka ngkai iaon 4 te mirion ( 4,639,280) aika tia ni mate nte COVID nte ware ae reke man WHO inanon te wiiki aio. E kaania 100% man maate aikai aika bon tuai itinaki nte iti n totoko.
9.
Iai bwainaorakian te aoraki ae te COVID?
Bon ai aron bwain aorakian te flu ao te pneumonia ma e korakora riki rotakin te mama are ngaia e karekea te bono ni ike, kainanoakin te mitin ni ikeike ao te kabuanibwai ngkana e roko korakorana.
Ai ngaia ae raoiroi riki totokoakin te aoraki ae te COVID nakon ae kona bwainaorakia.
10.
Kona kanga n totokoa reken te
aoraki ae te COVID 19 ke ni buokia bwa e na aki butinako te aoraki?
11.
Tera bonganan te iti n totoko
nte COVID?
Te covid19 bon te
aoraki ae boou ao e korakora ana urubwai nakon te maama ao te mate irouia ake
aki tauraoi ni buakanna ao ake a mena nte karinan are kai reke korakoran te
aoraki irouia. Ko aki kona n nora mannin te COVID bwa kanga ai aron te tia ira
nte bong ai ngaia ae kakawaki bwa ena tauraoi tautian rabwatam imwaina.
N aron iti n totoko are ti bane n anganaki ngke ti uarereke ke irouia ataei n aron iti n totoko ibukin te Mitira, te TB, te Baabobo, ao a mwaiti riki, te iti n totoko ibukin te COVID e mwakuri ni katauraoa rabwatara ni karaoi ana tautia aika ana tiku inanon rabwatara bwa ana kina te mannaoraki ao ana buakanna ngkana ea roko raoi manin te COVID imwina. Te iti n totoko aika a kabonganaki ngkai iaon aaba ao i Kiribati, a tia ni bane ni kabwataki man WHO bwa ana mano ao n aki kabuanibwai iai aomata. “safe, efficacious and quality”. E bon baireaki ao ni barongaaki raoi rinanoan kabwatan te iti irouia ana taan rabakau te WHO ni kaineti ma kainibaire imwain kabonganakiia.
12.
Tera te iti n totoko ae
kabonganaki i Kiribati?
i)
Te Oxford
AstraZenecca are e kabwataki iroun WHO inanon Beberuare 2021
ii) Te Sinopharm ae kabwataki iroun WHO inanon Meei 2021
13.
Iraua te tai n iti ao tera
kakawakina ae na koro mwaitin te iti?
Imwin reken te moan iti ao ea moana mwakurina te
rabwata ni karekei tautian rabwatam ibukin te COVID ma imwin te kauoua n iti ao
ea roko raoi korakoran ao tauraoin
tautian rabwatam ibukin te totoko.
E kainanoaki te mwaiti n aomata ake 18 te ririki ni waerake aika ana koro itia ao man tauraoi bwa bon aio korakoran naba te ikarekebai n totoko ao te kamanomano nakoia natira ma raora ake irarikira, ara utu, ara kaawa, ao abara Kiribati.
14.
Antai aika ana kona n anganaki
te iti n totoko ibukin te COVID?
E bon iraki ana kai ni baire WHO ae e aanaki n taian kamatebwai ao kakae. Nte tai aio ao e moanaki kamatebwaian te iti n totoko man te ririki ae nako 2020 iaoia te roro ae 18 ni waerake ibukina bwa ikawai bon ngaia aika rotaki ni korakoran te COVID 19 ngke moana butina. Imwin kakouaan nakoiraoin kamatebwai aikai ao ngaia bukina are anganaki te iti n totoko te roro ae 18 ni waerake ni ikotaki ma koraki ake ana kona n rotaki ni korakoran te COVID 19 n aroia ake Tioka, Rietata n rara, Buroo, iai aorakin mamaaia, cancer ao kaara 60 te ririki ni waerake bwa ana tauraoi raoi imwain te tai anne.
Bikoukou ana kona n iti imwin bungia ao ana kona n reitanako te kamamma.
15.
Ngkana iai angin te flui, I
kona n iti?
Te flu ke te ngako, bekobeko ao ko
bon ririaki ni marurung ao ko bon kona n iti.
Ti ngkana ko bon wene n aoraki ao n aki konamaki ao ko riai n aki iti moa ni karokoa e reke te marurung ao koa kona n waekoa n iti.
16.
Ana kona n itinaki ake iaan 18
te ririki?
Ae waaki kamatebwaian te iti n totoko ibukia ake iaan 18 te ririki. N te tai are e otinako ana kainibaire te WHO bwa ea kona n nako, ao ena manga roko te iti nte roro aio naba. Ena riai ni matata bwa inanon te tai aio, ao ngkana ti bane ni itinaki ngaira ake iaon 18 te ririki ni waerake, ao ena korakora ara totoko ao kamanoakia naba ara ataei mairoura bwa ena uarereke ewewen te aoraki nakoia natira.
17.
Iai kanganga aika ana reke man
te iti?
N aron iti ake
anganaki ataei ao e na kona n iai ke n akea mwina. Aika a kona n reke:
i)
Te
nimarakiraki nte mwatireit ao te rii
ii)
Te abue
iii)
Te maraki
ao te ngongo nte tabo are itinaki
iv)
Te maraki
n atu
v)
Te kani
mumuta ao te mumuta
vi)
Eaki rin
te amwarake
Aikai bwai aika kona n riki teutana te tai ao ni manga toki ao ni kona ni buokaki nte Panadol, te motirawa ao kabatian te moi ran.
Te kauoua n iti ao ea bon rang uarereke riki ke ai bon akea mwin te iti nakon angin te moan iti. Ao ena tiku mwin te iti aio bwa ai tauraoim ae korakoran tautian rabwatam imwain rokon te COVID are ena kona n roota marurungim ao maium ngkana ko aki tauraoi imwaina.
18.
E kamamate te iti n totoko nte
COVID?
Akea te ribooti man WHO ae kamatoa te mate n irekeke ma te iti n totoko. Angin ke mwin te iti, e uarereke te kanganga ma iai nakon are kona rootaki kakaiaki ke ni kabuanibwai man te aoraki ae te COVID.
19.
Tera te mannaoraki ae te delta
variant ae buti ngkai ao n roota naba Biti?
Inanon te tai ae ea kan reke 2 te ririki maiun mannin te COVID19 ke te virus aio, ni kibakiba imarenan temanna nakon temanna ao e reke ana tai ni bibitaki tein rabwatana naba. Teuana ngkai maibuakon karinanin te virus aio ae arana te delta are moan reke mai India inanon Eberi 2021, ngaia ngkai ae taonanako te aonnaba. E rang korakora riki ewewena ao a rawata riki aika kakaiaki ao ni kabuanibwai mai iai. Bon angina aika ewekaki ao n rotaki bon aomata ake a tuai reke itia nte iti n totoko nakon te COVID. E kakawaki bwa ena koro raoi uoua itim bwa kona tauraoi ma tautian rabwatam ni kaitara mannin te COVID ae te delta.
20.
A na kona n itinaki ake a
bwakanako aia tai ni iti imwin 12 te wiiki?
Ngkana iai ae bwakanako ana tai n iti ao e kakawaki riki kona waekoka ni karekea itim te kauoua nakon ae ti teuana bwa e aonga ni korakora tautian rabwatam n totoko. Roko bwa kona iti ao kona aki maku.
21.
Ngkana ea bua am card ke am tai
n oki ibukin am ka-2 n iti, tera kona karaoia?
Tai raraoma, roko bwa kona butimwaeaki. Bon iai mwin rongorongom irouia taan iti. Kona aki maku bwa e kakawaki riki ae na koro uoua itim bwa kona kamanoaki man korakoran te aoraki ae COVID19.
22.
Ea bwaka ia ngkai mwaitia
aomata aika tia n itinaki?
Mwaitia kain Kiribati ae 18 te ririki ni waerake bon 71, 202. Aio te taakete aika ana riai ni koro itia uoua te tai.
Ngkai nte ribooti ae tauraoi moa (kauouan wiikin Tebetembwa ao ae na manga bon kamatoaki riki) ibukin te mwaiti ae a tia n iti ibukin Kiribati ae bwanin ao BTC ma TUC ao aio teina:
|
Te mwaiti n aomata |
Taakete |
Tia reke te moan iti |
Tia n reke te-kauoua n iti |
Tuai moan iti |
Tuai ka -uoua n iti |
|
Kiribati ae bwanin |
71, 202 |
31845 (45%) |
7,479 (11%) |
39357 (55%) |
63,723 (89%) |
|
Betio (BTC) |
11, 386 |
4779 (42%) |
1, 570 (14%) |
6, 607 (60%) |
9, 816 (86%) |
|
TUC (Bairiki – Tanaea) |
27,261 |
14, 977 (55%) |
4, 305 (16%) |
12,284 (45%) |
22,956 (84%) |
Man waare aika tauraoi imatara nte tai aio ao e oti bwa ana taakete Kiribati ae bwanin ibukin te iti ae 71, 202, ao e rang uarereke mwaitia aika tia n iti bwa 45% ke 55% te mwaiti ae tuai reke aia moan iti. Aika tuai reke irouia te kauoua ni iti bon e kan roko nte mwaiti ae 64, 000 ke 89% man te taakete. Mwaitin te botannaomata, a bon maeka iaon BTC ao TUC ae 54% man botan te taakete ni mwaiti ae 71, 202.
23.
Ena toki nigai te iti?
Ena teimatoa ni waaki te iti nua banen te ririki bwa ena kakioa te taakete te botaki ibukin te Mauri ao Katoki aoraki. Ana bane ni moantai n roko ibukin te iti aomata nte tai are a ongo iai te rongorongo aio imwain ae bane tain te iti.
24.
Iaa taabo n iti?
Taina bon 10 am ni karokoa 5pm.
25.
Tera ara katuaraoi ngkai iaon
kawaina n uki ana matabaiawa Kiribati nte mwamwanaga nako ao te roko mai tinaniku?
Kam rabwa ao tina kaai ni ikarekebai ibukin ara
kakatauraoi imwain te COVID bwa ngkana e a roko
I Kiribati, ao tinaki kiriwe, n tangitang, ni korakai, ni kainano ma
tina bane ni tauraoi n totoko ao ni kamanoaki ao n rau ma natira, ara karo,
tarira ma mwanera, kainabara, tibura, ara utu, kain ara kaawa ma ara community
ao ai abara ae Kiribati. Ngkana e na roko te COVID ao ena roko ni buti kanga ai
aron te common flu bwa tia bane n tauraoi imwaina. Akea te aomata ae kona ni
mano n tii ngaia man te aoraki te COVID ni karokoa ae a bane ni mano ao man tia
n itinaki nte iti n totoko aomata ni kabaneia.
References:
1.
WHO information
2.
MHMS preliminary covid
vaccination coverage data 16/09/21
